Sokołowska ze Skarbków Anna Maria Aurelia, pseud. i krypt.: Mieczysław Awdancz, A. Habdank, Janek, Anna S., pisała też pod nazwiskiem Anna Skarbek, Anna Skarbek-Sokołowska (1878–1972), literatka, działaczka społeczno-oświatowa. Ur. 14 VII we Lwowie, była córką ziemianina Alfreda Mieczysława Skarbka oraz Stanisławy z Witwickich. Rodzice jej pozostawali w separacji, S. wychowywała się przy matce.

Dzieciństwo i wczesna młodość upłynęły jej bądź w majątkach Nowe Sioło i Koszelów pod Żółkwią, bądź we Lwowie, potem przeniosła się z matką do Krakowa. W r. 1895 ukończyła w Krakowie pensję Łucji Żeleszkiewicz, w l. 1896–9 kształciła się tamże na Wyższych Kursach Żeńskich A. Baranieckiego i – jako wolna słuchaczka – na Wydz. Filozoficznym UJ. Wychowywała się w atmosferze patriotycznej, duży wpływ wywarł na nią jej nauczyciel Marian Dubiecki oraz Stefan Buszczyński. W związku z nim powstał jej pierwszy utwór literacki, wiersz na 30-lecie jego pracy pisarskiej (druk. w: Czerwińska M., „Stefan Buszczyński i jego testament”, Kr. 1892). Była zaręczona z profesorem UJ Bolesławem Ulanowskim, lecz małżeństwo z nim nie doszło do skutku. W r. 1899 wyszła za mąż za inżyniera Witolda Sokołowskiego i zamieszkała w Warszawie. Sokołowscy byli zaprzyjaźnieni m.in. z Józefem Kotarbińskim i jego żoną, ze Stanisławem Osieckim i Bolesławem Prusem, którego S. pożegnała później wierszem w „Tygodniku Mód i Powieści” (1912 nr 22).

W Warszawie rozwinęła S. działalność literacką i społeczną. W r. 1904 wystawiono we Lwowie jej sztukę w 4. aktach pt. Los (pod pseud. A. Habdank), a w r. 1906 w Łodzi (w 1907 w Warszawie) sztukę w 3. aktach Zmartwychwstanie pieśni (pod pseud. Mieczysław Awdancz). Pierwsza z nich, ukazująca konflikt robotników z niemieckimi właścicielami fabryki, nie zyskała uznania, druga, o typowej dla modernizmu problematyce (indywidualizm depczący względy moralne, rola sztuki), zdobyła drugą nagrodę na konkursie Tow. Teatralnego w Łodzi w r. 1907. Krytyka dostrzegła u S-iej «iskierkę talentu» (Władysław Rabski), czy nawet «narodziny […] nowego talentu» (J. Kotarbiński). Z gorszym natomiast przyjęciem spotkała się ogłoszona drukiem (także pod pseud. Mieczysław Awdancz) «opowieść sceniczna z dziejów wyzwolenia» pt. Wizje (Kr. 1906), dramat alegoryczny powstały pod wpływem wydarzeń r. 1905 w Warszawie i obrazujący przewrót społeczno-polityczny; krytycy podkreślali przede wszystkim jego niedojrzałość formalną.

S. była też autorką powstałych w tym czasie patriotycznych wierszy recytowanych na konspiracyjnych zgromadzeniach. Zajmowała się nadto tajną działalnością oświatową wśród robotników fabryki metalowej «Norblin, Bracia Buch i Werner», w której pracował jej mąż; uczyła ich języka polskiego i historii. W l. 1905–7 działała w Komitecie Ratunkowym dla Głodnych i Potrzebujących Pracy oraz w in. organizacjach społecznych. Celem stworzenia warsztatu pracy dla bezrobotnych zainicjowała budowę ze składek publicznych Parku Skaryszewskiego na warszawskiej Pradze. W l. 1909–13 była przewodniczącą założonego w Warszawie robotniczego stow. antyalkoholowego «Przyszłość» i równocześnie z legalną w nim działalnością nauczała tajnie skupioną tu młodzież oraz organizowała dla niej patriotyczne inscenizacje i pogadanki. Prowadziła również tajną działalność oświatową wśród chłopów. W tym też czasie ogłosiła cykl poematów obrazujących dziejową tragedię kobiet Korowód (W. 1910) oraz zbiorek wierszy poświęconych głównie pięknu przyrody tatrzańskiej Kaskady (W. 1911).

Wybuch pierwszej wojny światowej zastał S-ą na wakacjach w Myślenicach, przebywała tu z dziećmi do r. 1919 (mąż był zatrudniony w Krakowie), ucząc języka francuskiego. Została wybrana do tamtejszej Rady Miejskiej, rozwijała w całym pow. myślenickim działalność oświatową i charytatywną: wygłaszała odczyty, tworzyła amatorskie zespoły teatralne, wystawiające m.in. jej własne sztuki i baśnie dla dzieci. Współdziałała z instruktorami Polskiej Organizacji Wojskowej. W l. 1920–9 mieszkała w Zakopanem, udzielała lekcji, zorganizowała i prowadziła – z ramienia Narodowej Organizacji Kobiet – kursy przygotowawcze do egzaminów nauczycielskich i maturalnych dla opóźnionych w nauce na skutek wojny, oraz klub dyskusyjny, w którym omawiano problemy społeczne, literackie i in. W Zakopanem poznała Stefana Żeromskiego, który był przez jakiś czas jej lokatorem. W r. 1929 przeniosła się do Rakowa koło Częstochowy, gdzie jej mąż był w hucie «Hantke» komisarzem-odbiorcą Min. Komunikacji. Podjęła tu intensywną działalność społeczną: jako przewodnicząca Koła Związku Pracy Obywatelskiej Kobiet i Koła Tow. św. Wincentego à Paulo prowadziła akcję charytatywną wśród bezrobotnych, organizowała dla młodzieży robotniczej przedstawienia teatralne, wycieczki krajoznawcze i pogadanki. Została członkiem redakcji wychodzącego w r. 1936 w Częstochowie miesięcznika literackiego „Drugi Tor”, ogłaszała w nim swoje wiersze, opowiadania i artykuły. Osobno wydała tom rozważań historiozoficznych Co mówią wieki o wiekach (W. 1930), nawiązujących do poglądów J. M. Hoene-Wrońskiego, M. Maeterlincka i R. Tagorego, powieść obyczajową Zanim będziesz mówił o miłości (W. 1932) i psychologiczną – Powracamy (W. 1939), poprzedziła przedmową książkę Marii Skotnicowej „Uśmiech Tatr” (W. 1932). W Rakowie napisała też S. kilka dramatów historycznych, z których Gwiazdę Trzech Króli wystawił w r. 1937 amatorski zespół robotniczy w Grodnie, zaś w końcu r. 1939 jej baśń sceniczna Zaczarowana harfa została nagrodzona na konkursie polskich sztuk teatralnych w Chicago i tam wystawiona.

Okupację niemiecką przeżyła S. w Warszawie, pisała wówczas wiersze patriotyczne rozpowszechniane w rękopisach (wiersz Aleja Szucha, druk. pod pseud. Janek w konspiracyjnym czasopiśmie „Głos Polski” 1944 nr 7). Jej poemat Rozważanie Mszy św. w więzieniu został powielony w r. 1942 w Warszawie jako druk konspiracyjny. W mieszkaniu S-iej przy ul. Różanej 65 mieścił się punkt kontaktowy dla kurierów Oddz. II Komendy Głównej Armii Krajowej (AK) prowadzony przez jej córkę Stefanię Żelazowską. W czasie powstania warszawskiego w r. 1944 mieścił się tu powstańczy punkt sanitarny, w którym S. opiekowała się rannymi. Po powstaniu przeszła przez obóz w Pruszkowie, a następnie wyjechała do Zakopanego. Utrzymywała się z lekcji i wykładów na kursach dokształcających. W r. 1946 była wpółorganizatorką Koła Pisarzy Podhalańskich i została wybrana na jego prezesa (Koło weszło potem – a wraz z nim S. – w skład Związku Literatów Polskich). W r. 1958 przeniosła się do Warszawy. Zajęła się porządkowaniem swej literackiej spuścizny, a przede wszystkim pisaniem wspomnień, do czego zachęcił ją Jan Sztaudynger, z którym się przyjaźniła. Zmarła w Warszawie 10 IV 1972 i została pochowana na paraf. cmentarzu Służewskim.

Rękopiśmienny dorobek literacki S-iej uległ w czasie ostatniej wojny częściowemu zniszczeniu. Najcenniejszą w nim pozycją okazały się pamiętniki – ich część pierwszą pt. Czas udręki i czas radości. Wspomnienia 1882–1914 wydano w r. 1977 (Wr., ze wstępem podpisanym W. L.). Książka zyskała powodzenie u czytelników oraz przychylne sądy krytyki podkreślającej – obok wartości dokumentalnej – «barwnie odmalowane […] obrazy obyczajowe» (Juliusz Wiktor Gomulicki). Mszp. drugiej części pamiętników pt. Czas moich dzieci. Wspomnienia 1915–1944 przechowuje B. Ossol. (fragmenty druk.: „Stolica” 1983 nr 35, 1984 nr 12, „Zwierciadło” 1985 nr 51–2). Inne rękopisy znajdują się w posiadaniu rodziny.

Z małżeństwa z Witoldem Sokołowskim (1871 – 14 V 1944), inżynierem kolejowym, wynalazcą, miała S. córki: Marię Danutę, zamężną Żelazowską (zm. 1933), Władysławę Grażynę, zamężną Lipińską, chemiczkę, kpt. AK, później ppłk. WP (zm. 1995), Stefanię, zamężną Żelazowską, psychologa i żołnierza AK, oraz syna Stefana Lecha (ur. 1904), matematyka, pracownika Centrum badań Balistycznych w Rembertowie i taternika, zamordowanego w r. 1940 w Katyniu.

Portrety pędzla Zygmunta Badowskiego, olej, 1911 (wyst. w r. 1913 w Tow. Zachęty Sztuk Pięknych w W., spłonął w powstaniu warszawskim 1944), i dwa olej. portrety pędzla Krystyny Skarbek z r. 1954 i 1971 (reprod. w: Król S., 101 kobiet polskich, W. 1988) – oba w posiadaniu Stefanii Żelazowskiej w W.; Fot. w: Sokołowska A., Czas udręki i czas radości, Wr. 1977; – Bibliogr. dramatu pol., II; Chudek J., Z materiałów biobibliograficznych dotyczących pisarzy zmarłych w r. 1972, „Roczn. Liter.” 1972 s. 694–5; Czachowska, Literatura pol. Bibliogr., II; Krzysztofowicz K. A., Rosenfeld E., Bibliografia historii literatury i krytyki literackiej polskiej za rok 1907, Lw. 1911; Pol. Bibliogr. Liter. za l. 1944/5, 1972, 1977–8, 1982, 1984, 1986; Bartelski L. M., Polscy pisarze współcześni, W. 1977; Król S., 101 kobiet polskich, W. 1988; Słownik pseudonimów pisarzy polskich XV w. – 1970 r., Wr. 1994–6 I, IV; Almanach Sceny Polskiej, 1971/2, W. 1973 s. 182; Zakopane, Kr. 1991 II; – Chwaściński B., Z dziejów taternictwa. O górach i ludziach, W. 1979 (syn Stefan Lech); [Kolińska K.] Kol., Czas moich dzieci, „Stolica” 1983 nr 21; Kośmiński W., Na temat piękna słów kilka, „Drugi Tor” 1936 nr 5/6; Piątkowski H., Wystawa obrazów Z. Badowskiego, „Tyg. Ilustr.” 1913 nr 7; tenże, Wystawa Zygmunta Badowskiego, „Kur. Warsz.” 1913 nr 54; [Rec. Zmartwychwstania pieśni]: Kotarbiński J., „Świat” 1907 nr 45 (fot.), Rabski W., „Kur. Warsz.” 1907 nr 309; [Rec. Wizji]: Gostomski W., „Książka” 1907 nr 10 s. 387–8, Z. D., „Bibl. Warsz.” 1907 t. 2 s. 586; [Rec. Co mówią wieki o wiekach]: Dębicki Z., „Kur. Warsz.” 1930 nr 128 wyd. wieczorne; [Rec. Zanim będziesz mówił o miłości]: [Sinko T.] R., „Kur. Liter.-Nauk.” 1932 nr 9; [Rec. Czasu udręki i czasu radości]: Gomulicki J. W., „Roczn. Liter.” 1977 s. 156–7; Świątecki J., W rocznicę wawerskiej tragedii, „Stolica” 1984 nr 51; – Hertz, Zbiór poetów pol., Ks. 6; Sztaudynger J., Sztaudynger-Kalisiewicz A., Chwalipięta czyli rozmowy z Tatą, Wyd. 2, Ł. 1982; Zanowa J., W służbie oświaty, Wr. 1961 (dot. dzieci); – „Tyg. Powsz.” 1972 nr 21; „Życie Warszawy” 1972 nr 87–9, 1995 nr 332–3; – B. Ossol.: rkp. 14137 II (Skarbek-Sokołowska A., Wspomnienia 1882–1914, wraz z załącznikami), rkp. 15386 II (Żelazowski S., Wspomnienia); IBL PAN: Kartoteka bibliogr. (A. Bara); Pol. Tow. Hist. Oddz. Warsz.: Zbiory Kom. Hist. Kobiet w Walce o Niepodległość, teczka osobowa S. Żelazowskiej, nr 90/81; – Mater. Red. PSB: Życiorys S-iej przez Władysławę Grażynę Lipińską (z 2 VIII 1982 i 21 II 1986); – Bibliogr. dot. męża, Witolda Sokołowskiego: „Przemysł Metalowy” 1933 s. 56; Wystawa komunikacyjna. Wynalazki i odkrycia, 1927 s. 21.

Rościsław Skręt